Ο χρυσός των Ελλήνων και των Περσών

Από την κλασική Αθήνα έως τον Μέγα Αλέξανδρο

ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΡΙΤΖΑΛΕΟΥ

Μια σύγκρουση ανάμεσα σε δύο κόσμους, αυτόν της Ανατολής και εκείνον της Δύσης, της τυραννίας από τη μια και της Δημοκρατίας στο απόγειό της από την άλλη, ήταν οι Περσικοί πόλεμοι και αργότερα η κατάκτηση της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών με την πλούσια ιστορία και το ισχυρό της παρελθόν από τον Μέγα Αλέξανδρο το 330 π.Χ.

Ο πολύχρονος αγώνας μεταξύ των πλευρών δεν δόθηκε μόνο στα πεδία των μαχών και δεν είχε στόχευση απλώς συγκεκριμένα εδάφη από τη μια ή την άλλη πλευρά. Ήταν στην πραγματικότητα μια πάλη δύο κόσμων και δύο πολιτισμών, ισχυρών για την εποχή τους, στα δύο άκρα του τότε γνωστού κόσμου.

***Ολόχρυσο βραχιόλι με παράσταση λιονταριών από το Τατζικιστάν ©Βρετανικό Μουσείο***

Η ισχύς των όπλων ήταν το ένα χαρακτηριστικό της εκστρατείας των Περσών ενάντια στην Ελλάδα κι αντίστοιχα του Μεγάλου Αλεξάνδρου, που έφτασε ως το βόρειο Ιράκ. Η πολυτέλεια ήταν το δεύτερο, αφού βασιλείς και στρατάρχες χρησιμοποιούσαν πολύτιμα αντικείμενα ως δείκτες εξουσίας, καθορίζοντας ένα στυλ πολυτέλειας που είχε απήχηση από την Αίγυπτο ως την Ινδία. Ο χρυσός που έλαμπε έστελνε ισχυρό μήνυμα πως ο πλούτος μπορεί να νικήσει.

Η δύναμη και η πολυτέλεια ανάμεσα σε δύο λαούς, τους Έλληνες και τους Πέρσες, βρίσκεται στο επίκεντρο μιας εξαιρετικά ενδιαφέρουσας έκθεσης που φιλοξενείται στο Βρετανικό Μουσείο στο Λονδίνο και συζητιέται αυτό το διάστημα μεταξύ των μελετητών της αρχαίας ελληνικής ιστορίας όλου του κόσμου.

**Χρυσό στεφάνι με φύλλα βελανιδιάς κλασικής ή ελληνιστικής εποχής από τα Δαρδανέλια ©Βρετανικό Μουσείο**

“Luxury and Power. Persia to Greece” (Πολυτέλεια και Δύναμη. Από την Περσία στην Ελλάδα) είναι το τίτλος της και φιλοξενεί εκθαμβωτικά αντικείμενα από το Αφγανιστάν μέχρι την Ελλάδα και την Ιταλία, με στόχο να εξερευνήσει μια πιο σύνθετη πτυχή της ιστορίας για την πολυτέλεια ως πολιτικό εργαλείο στη Μέση Ανατολή και τη νοτιοανατολική Ευρώπη από το 550–530 π.Χ. μέχρι την πτώση της Περσικής Αυτοκρατορίας.

Η έκθεση αναδεικνύει πώς η βασιλική αυλή των Αχαιμενιδών της Περσίας χρησιμοποιούσε πολύτιμα αντικείμενα ως δείκτες εξουσίας, πώς έγινε δεκτή η πολυτέλεια της Ανατολής στην πρώιμη δημοκρατική Αθήνα και πώς προσαρμόστηκαν με καινοτόμους τρόπους αυτοί οι δείκτες για να γίνουν κοινωνικά και πολιτικά αποδεκτοί.

Διερευνά επίσης πώς ο Μέγας Αλέξανδρος παρέσυρε την Περσική Αυτοκρατορία για να εισαγάγει την ελληνιστική εποχή, στην οποία το ανατολικό και το δυτικό στυλ πολυτέλειας συγχωνεύτηκαν ως μέρος ενός όλο και πιο διασυνδεδεμένου κόσμου.

**Μπολ ελληνιστικής εποχής από την Κρήτη ©Βρετανικό Μουσείο**

Με δάνεια κομμάτια μοναδικής αρχαιολογικής αξίας, καθώς και άλλα από τη συλλογή του Βρετανικού Μουσείου, η έκθεση συγκεντρώνει εξαιρετικά αντικείμενα φιλοτεχνημένα από χρυσό, ασήμι και γυαλί, συμπεριλαμβανομένου και του εκπληκτικού θησαυρού Παναγιούριστε από τη Βουλγαρία. Είτε περιζήτητα ως αντικείμενα κύρους, είτε υποτιμημένα ως σημάδια παρακμής, η ομορφιά αυτών των περσικών, ελληνικών και ελληνιστικών πολυτελειών διαμόρφωσε το πολιτικό τοπίο της Ευρώπης και της Ασίας την πρώτη χιλιετία π.Χ..

Σε κάθε τους ταξίδι επιστροφής από τις μάχες της Ανατολής οι Έλληνες έφερναν μαζί τους ολόχρυσα αντικείμενα, κοσμήματα, ειδώλια από πολύτιμα υλικά και είδη καθημερινής χρήσης. Για πολλούς Έλληνες έγραψε στην Telegraph η Ντέιζι Νταν, τέτοια δώρα αντιπροσώπευαν την απληστία της Ανατολής, μια παρακμή που τους άρεσε να μισούν, αλλά δεν μπορούσε παρά να τους συνεπάρει.

Αγγείο από χρυσό και ασήμια με παράσταση φτερωτού γρύπα (500-400 π.Χ.) από το Altintepe της Τουρκίας ©Βρετανικό Μουσείο

Οι Πέρσες από την άλλη έχοντας αφθονία πρώτης ύλης σε χρυσό, άργυρο, ασήμι και πολύτιμους λίθους χρησιμοποιούσαν τα αντικείμενα αυτά και την πολυτέλεια γενικότερα αφενός ως φυσική ενδυνάμωση και τόνωση του αισθήματος υπεροχής μεταξύ των πολιτών, αφετέρου δε για τη δημιουργία θερμών σχέσεων και εντυπωσιασμού με τους γειτονικούς λαούς. Ήταν ο χρυσός ένα εργαλείο επιβολής της ισχύος.

Μεταξύ των περίπου 160 πολύτιμων και εντυπωσιακών από κάθε άποψη αντικειμένων της έκθεσης, που παρουσιάζεται σε τέσσερις αίθουσες, είναι ένα χρυσό μοντέλο άρματος, που το σέρνουν τέσσερα άλογα, το οποίο φέρει πάνω του έναν αξιωματούχο με χιτώνα, σαν αυτούς που μάζευαν τους φόρους για λογαριασμό του βασιλιά και πληρώνονταν σε χρυσά αντικείμενα, αλλά κι ένα ασημένιο ρυτό (δοχείο για μετάγγιση υγρών) του 5ου π.Χ. αιώνα από την Τουρκία.

**Χρυσό μοντέλο άρματος από την Περσική Αυτοκρατορία (500-330π.Χ.), που βρέθηκε στο Τατζικιστάν ©Βρετανικό Μουσείο**

Χρυσά κοσμήματα από το σημερινό Τατζικιστάν, ανάγλυφα με Πέρσες ηγεμόνες σε ανάπαυλα, μια υδρία από την Απουλία της Κάτω Ιταλίας που χρονολογείται στο 400-380 π.Χ., αλλά και μια εκθαμβωτική καρφίτσα σε σχήμα περσικού κίονα, στολισμένη με φύλλα άκανθου ελληνικού τύπου, στεφανωμένη με το μεγαλύτερο μαργαριτάρι που έχει επιζήσει από τον αρχαίο κόσμο, συγκεντρώνουν το ενδιαφέρον των χιλιάδων επισκεπτών της έκθεσης.

Όπως σημειώνουν οι επιμελητές της, όσο κι αν οι αρχαίοι Έλληνες επιχείρησαν να απομακρυνθούν από την πολυτέλεια, η επιρροή της Περσίας διείσδυσε στην τέχνη τους. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο Παρθενώνας, η ιστορία και τα γλυπτά του οποίου αποτελούν μια ιδιαίτερη ενότητα της έκθεσης, την οποία έχει επιμεληθεί ο Τόμας Χάρισον ένας καθηγητής αρχαίας ιστορίας στα πανεπιστήμια του Λίβερπουλ και του St Andrews στη Σκωτία, με σπουδαίο ερευνητικό έργο πάνω στον Ηρόδοτο, την αρχαία ελληνική θρησκεία και τις ελληνικές αναπαραστάσεις στην τέχνη των λαών της Ανατολής.

“Αυτό που προσφέρει τούτη η σπουδαία έκθεση είναι η σαφήνεια. Καλύπτει 500 χρόνια περσικής και ελληνικής ιστορίας, αλλά αντί για ένα εξαντλητικό έπος μοιάζει περισσότερο με μια σύντομη εισαγωγή πάνω στην ιστορία με επίκεντρο το θέμα της πολυτέλειας. Αυτή είναι μια λέξη κλειδί στα κλασικά ιστορικά και πολιτικά κείμενα και αναφέρεται κυρίως ως ελάττωμα που διαφθείρει και καταστρέφει τις κοινωνίες”, έγραψε ο Guardian.

**Ερυθρόμορφη υδρία, που χρονολογείται στα 400-380π.Χ. από την Απουλία της Κάτω Ιταλίας ©Βρετανικό Μουσείο**

Όσο κι αν οι αρχαίοι Έλληνες του 5ου π.Χ. αιώνα, απεκδύθηκαν την περιττή πολυτέλεια και τη φανταχτερή χλιδή των Περσών, δεν δίστασαν να φιλοτεχνήσουν ένα γιγάντιο χρυσελεφάντινο άγαλμα και να το προσφέρουν στη θεά Αθηνά, τοποθετώντας το μέσα στον ναό του Παρθενώνα. Ωστόσο το κλασικό στυλ που αποκρυσταλλώθηκε εκείνη την εποχή στην τέχνη, ήταν λιτό, απορρίπτοντας την περσική μεγαλοπρέπεια, κρατώντας από εκείνη μόνο την πρώτη ύλη: τον χρυσό.

Η έκθεση φτάνει ως τα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου και την ελληνιστική εποχή, η οποία υπήρξε ένα συναρπαστικό, πολιτιστικό χωνευτήρι για τον τότε γνωστό κόσμο. Όσα έφεραν οι Έλληνες από τους Πέρσες, όσα υιοθέτησαν οι Πέρσες από τους Έλληνες και όσα μετέφεραν αμφότεροι στην τέχνη τους από τους Αιγύπτιους, άφησαν ένα ισχυρό πολιτιστικό αποτύπωμα που δεν είναι αμιγώς ελληνικό, ούτε περσικό, δεν θυμίζει Ανατολή, ούτε όμως και Δύση και “παντρεύει” ιδανικά ρυθμούς, τεχνοτροπία και θεματική.

Κύπελλο πόσης προερχόμενο από αθηναϊκό εργαστήριο. Χρονολογείται στα 500-470 π.Χ. και βρέθηκε στην πόλη Capua στην Καμπανία της Ιταλίας ©Βρετανικό Μουσείο

Ο πολύτιμος θησαυρός του Παναγιούριστε από τη Βουλγαρία

Μια ιδιαίτερη ενότητα αποτελεί ο εξαιρετικός θησαυρός του Παναγιούριστε τον οποίο δάνεισε για τις ανάγκες της έκθεσης το Εθνικό Μουσείο Ιστορίας της Βουλγαρίας που εδρεύει στη Σόφια. Θαμμένα γύρω στο 300 π.Χ., στην αρχαία Θράκη, μια περιοχή που ήταν μάρτυρας εναλλαγής ελληνικής και περσικής κυριαρχίας, τα ιδιαίτερης τεχνοτροπίας ολόχρυσα αγγεία παρουσιάζουν Αχαιμενιδικές περσικές και ελληνικές μορφές, απεικονίζοντας τις επιρροές και τις αλλαγές στην εξουσία που διαμόρφωσαν τη Θράκη γύρω στο 350 π.Χ. Η Θράκη ήταν μέρος της αυτοκρατορίας του Φιλίππου Β’ της Μακεδονίας και στη συνέχεια -μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου το 323 π.Χ.- κατακλυζόταν από εσωτερικές αντιπαλότητες.

Τα 9 ολόχρυσα αγγεία, με απεικονίσεις της Ήρας, της Αφροδίτης, της Αθηνάς, του Απόλλωνα και της φτερωτής Νίκης, βρέθηκαν τυχαία το 1949 από του αδερφούς Ντέικοβι που πραγματοποιούσαν εργασίες κοντά στην πόλη Παναγιούριστε, από όπου και πήρε το όνομά του ο θησαυρός. Χρονολογούνται στο τελευταίο τέταρτο του 4ου π.Χ. αιώνα με αρχές του 3ου π.Χ. αιώνα και ανήκαν στη βασιλική οικογένεια των Οδρυσών Θρακών. Image

Τα συνολικού βάρους άνω των 6 κιλών αγγεία είναι πλούσια διακοσμημένα με μυθολογικές μορφές και στολίδια. Κάθε ένα από αυτά χρησιμοποιήθηκε για γιορτές, θρησκευτικά μυστήρια και τελετουργίες που σχετίζονταν με τη Θρακική μυθολογία.

Η έκθεση “Luxury and Power: Persia to Greece” θα μείνει ανοιχτή μέχρι τον Αύγουστο και το κοινό θα έχει την ευκαιρία να δει και να μάθει πώς η πολυτέλεια χρησιμοποιήθηκε ως μέσο επιβολής στη Μέση Ανατολή και στη νοτιοανατολική Ευρώπη με αφετηρία το 550-530 π.Χ.

Αποτελεί δε μια αφορμή για να ξαναδιαβάσει κανείς την ιστορία μέσα από το φίλτρο του πλούτου, που διόλου αμελητέο δεν είναι και η επιρροή του ανιχνεύεται ως σήμερα στις αντιλήψεις του σύγχρονου κόσμου γύρω από την πολυτέλεια, αφού ό,τι λάμπει στις προθήκες του Βρετανικού Μουσείου στο Λονδίνο και στα αντικείμενα της έκθεσης… είναι χρυσός.

πηγη: Ο χρυσός των Ελλήνων και των Περσών: Από την κλασική Αθήνα έως τον Μέγα Αλέξανδρο (voria.gr)