Ποιά ήταν η αρχαία Πέργαμος του Παγγαίου;
Ενδιαφέροντα στοιχεία για την ιστορία του θρακικού πολίσματος με την ‘πένα’ της Αρχαιολόγου, Δήμητρας Μαλαμίδου!
Από http://e-moustheni.blogspot.gr/
Το χωριό Μουσθένη, κτισμένο στους πρόποδες του όρους Παγγαίου, είναι σήμερα από τους πιο όμορφους παραδοσιακούς οικισμούς της περιοχής. Ο τόπος έχει μακραίωνη ιστορία, όπως μαρτυρούν τα κατάλοιπα της ανθρώπινης παρουσίας σε πολλές τοποθεσίες γύρω από το χωριό, αλλά και οι αναφορές σε αρκετά ιστορικά κείμενα.
Η αρχαιότερη ανθρώπινη εγκατάσταση βρίσκεται στην τοποθεσία «Κεραμιδαριό», στον κάμπο, κοντά στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Είναι ένας οικισμός της Νεολιθικής εποχής που χρονολογείται σύμφωνα με τα επιφανειακά ευρήματα στο 5.000 – 4.000 π.Χ.
Στην ανατολική είσοδο του χωριού, στην τοποθεσία «Κουλές-Αλωνάκι», υπάρχει τειχισμένος οικισμός που ταυτίζεται με το αρχαίο θρακικό πόλισμα Πέργαμος. Στη θέση αυτή δεν έχουν γίνει ακόμα ανασκαφές. Ωστόσο τα τείχη που σώζονται ορατά εντυπωσιάζουν με την τειχοδομία τους. Η οχύρωση περιβάλλει λόφο στους πρόποδες του Παγγαίου με φυσική οχυρή μορφολογία. Δημιουργεί δυο πύλες εισόδου, μια στα Β-ΒΑ και μια δεύτερη στα Ν- ΝΔ. Από την πρώτη πύλη διακρίνονται ακόμη επιτόπου οι δύο κατώτερες λιθόπλινθοι των παραστάδων, ενώ φαίνεται και ο βράχος λαξευμένος για ομαλότερη πρόσβαση.
Ο κύριος πυρήνας των τειχών είναι αρχαίος, κυρίως στα ανατολικά και νότια. Αυτά χρησιμοποιήθηκαν ως υποδομή στις νεότερες φάσεις, ρωμαϊκές, βυζαντινές και τουρκοκρατίας. Η τειχοδομία της πρώτης φάσης, πιθανότατα αρχαϊκών χρόνων, όπως σώζεται στο νότιο σκέλος, ακολουθεί το τραπεζιόσχημο σχεδόν ισόδομο σύστημα με ένθετες πλακαρές πέτρες στα κενά. Μέσα στην οχύρωση και γύρω από αυτήν έχει βρεθεί κεραμική που χρονολογείται από την Ύστερη Εποχή του Χαλκού (2η χιλιετία π.Χ.) και από όλες τις επόμενες ιστορικές περιόδους μέχρι και τα βυζαντινά χρόνια. Βρέθηκαν επίσης αρκετές επιγραφές, οι περισσότερες επιτύμβιες ρωμαϊκές (1ου-2ου αι. μ.Χ), καθώς και μια επιγραφή χαραγμένη στους κατώτερους δόμους του νότιου σκέλους, μάλλον όνομα, επίσης ρωμαϊκών χρόνων.
Γενικά τα αρχαιολογικά ευρήματα μαρτυρούν μεγάλη διάρκεια ζωής για την πόλη αυτή, παρόλο που οι ιστορικές πηγές δεν την αναφέρουν και πολύ συχνά. Πρώτος την αναφέρει ο Ηρόδοτος στην ιστορία του, όταν περιγράφει την πορεία του Ξέρξη το 480 π.Χ. (Ηρόδ. VII 112-115). Η Πέργαμος είναι ένα από τα δύο «Πιερέων τείχεα» του Ηροδότου. Το άλλο είναι ο Φάγρης που εντοπίζεται στη θέση «Κανόνι» ανατολικά από το Ορφάνι. Οι Πίερες, θρακικό φύλο, εγκαθίστανται στην κοιλάδα του Μαρμαρά, ανάμεσα στο Παγγαίο και το Σύμβολο, στα μέσα περίπου του 7ου αιώνα π. Χ., προερχόμενοι από την Πιερία του Ολύμπου, πιεσμένοι από την εξάπλωση των Μακεδόνων. Στην αρχαϊκή εποχή η Πιερία κοιλάδα ήταν στο περιθώριο της Θασιακής περαίας, των αποικιών δηλαδή που είχαν δημιουργήσει οι Θάσιοι στην ακτή.
Οι σχέσεις μεταξύ των Πιέρων και των Θασίων είναι ακόμη αδιευκρίνιστες, αφού οι ιστορικές πηγές δεν προσφέρουν πληροφορίες σχετικά με το θέμα. Διατηρούσαν προφανώς σχέσεις, αλλά δεν είχαν ενταχθεί στην επικράτεια της Θάσου στις αρχές του 5ου αι. π.Χ., όπως και το Παγγαίο και τα μεταλλεία του, που σύμφωνα με τον Ηρόδοτο εξακολουθούσαν να είναι στα χέρια των Θρακών. Η θασιακή Σκαπτή Ύλη αναζητείται από την πρόσφατη αρχαιολογική έρευνα ανατολικά της Καβάλας, στις νότιες υπώρειες των βουνών της Λεκάνης, ως τον ποταμό Νέστο. Με το τέλος των Μηδικών πολέμων, τον 5ο και τον 4ο αι π.Χ., η αρχαία Πέργαμος πρέπει να ήταν στη σφαίρα επιρροής της Αμφίπολης, όπως κι ολόκληρη η κοιλάδα, ως ζωτικός χώρος της επέκτασης της Αθηναίων. Αργότερα με την επέκταση των Μακεδόνων μάλλον εντάσσεται στη χώρα των Φιλίππων. Στα ρωμαϊκά χρόνια συμπεριλαμβανόταν σίγουρα στην επικράτεια των Φιλίππων που γίνεται ρωμαϊκή αποικία (ColoniaVictrix Philippensium).
Εκτός από την οχυρωμένη πόλη στο Αλωνάκι, κεραμική ελληνιστικών χρόνων έχει βρεθεί και στην τοποθεσία «Μποστάνι», στον Αη-Γιάννη, βόρεια του χωριού. Ίχνη μεταλλευτικής δραστηριότητας έχουν εντοπισθεί στα βόρεια και ανατολικά της Μουσθένης, ενώ τα σπηλαιοανοίγματα στις «Παναγίας τρύπες» είναι πιθανόν να ήταν μεταλλευτικές στοές.
Μια τριγράμματη λατινική επιγραφή στη θέση «Πολιανούδα», βόρεια από το γήπεδο του χωριού, χρονολογείται στα ρωμαϊκά χρόνια και είναι μάλλον οροθέσιο, σημάδι που ορίζει σύνορο ανάμεσα σε ιδιοκτησίες. Τέτοια σημάδια σχετίζονται προφανώς με την οργάνωση του χώρου στα πλαίσια της ρωμαϊκής χώρας των Φιλίππων που έφτανε σίγουρα μέχρι και το Ποδοχώρι (το ρέμα Σικαλινιές), πιθανότατα και το Κοκκινοχώρι και τον Ακροπόταμο. Επίσης, μια ρωμαϊκή – υστερορωμαϊκή εγκατάσταση, ίσως αγροτόσπιτο (villa rustica) ή παρόδιος σταθμός, εντοπίζεται στον κάμπο, στην τοποθεσία «Αγραμάδες», στο όριο με τη Μεσορόπη.
Τέλος, το κάστρο στην τοποθεσία «Τσάλη», ανατολικά της Μουσθένης, υπήρχε μάλλον από τα ύστερα ρωμαϊκά χρόνια (4ο-5ο αιώνα μ.Χ.), οπότε εμφανίζονται στο Παγγαίο, όπως και σε όλα τα βουνά της Μακεδονίας, τειχισμένοι οικισμοί-φρούρια που αποτελούν καταφύγια του πληθυσμού σε περιόδους ανασφάλειας με την έναρξη των βαρβαρικών επιδρομών και ελέγχουν επίσης τα περάσματα σε φυσικές διαβάσεις. Το κάστρο αυτό εξακολουθεί να κατοικείται στα Παλαιοχριστιανικά χρόνια (5ο – 6ο αι. μ.Χ.), όπως μαρτυρούν και τα λείψανα εκκλησίας.
Με την επικράτηση του χριστιανισμού, την απώλεια του ορφικού και διονυσιακού χαρακτήρα και πιθανότατα με την εξάντληση των μεταλλευτικών αποθεμάτων, το Παγγαίο χάνει την αίγλη του παρελθόντος. Από τον 5ο αι μ.Χ. το Παγγαίο μετονομάζεται σε Μακέτιον. Στους μεταβυζαντινούς χρόνους μνημονεύεται ως Κεστανέ Νταγ και Μπουνάρ Νταγ. Για την βυζαντινή εποχή, κυρίως μετά από τον 10ο αι. μ.Χ., πληροφορίες για τα χωριά του Παγγαίου αντλούμε από τα Πρακτικά των αγιορείτικων μοναστηριών που έχουν κτήματα και μετόχια στην περιοχή. Οικισμός που να μπορεί να ταυτισθεί με τη Μουσθένη δεν εμφανίζεται στις πηγές του Αγίου Όρους.
Είναι πολύ σημαντικό όμως το γεγονός ότι μνημονεύεται τον 12ο αιώνα, μαζί με άλλα χωριά της Ανατολικής Μακεδονίας, στο Τυπικόν της Μονής Παντοκράτορος της Κωνσταντινούπολης (1165 μ.Χ.), ένας οικισμός που λέγεται Μουστώνιανη και δεν μπορεί παρά να είναι η σημερινή Μουσθένη. Προφανώς εντάσσεται σε μια ευρύτερη περιοχή αυτοκρατορικών κτημάτων που παραχωρήθηκαν κάποια στιγμή ως μετόχια στη Μονή Παντοκράτορος.
Για τα νεότερα χρόνια, κυρίως τους τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας έχουμε αρκετές αναφορές στη Μουσθένη μέσα στα κείμενα των περιηγητών που πέρασαν από την περιοχή (από τον 18ο μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα) και τα «υπομνήματα αναγνώρισης εδάφους» τα οποία συνέταξαν αξιωματικοί του Ναπολέοντα που στάλθηκαν μυστικά, το 1807, στις ευρωπαϊκές επαρχίες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι πηγές αυτές μιλούν για την Μουστένια που ήταν τούρκικο κεφαλοχώρι με πλούσιους Τούρκους και μερικούς Έλληνες. Μιλούν επίσης για ένα χάνι που ονομαζόταν Καϊναρτζίχαν ή Μουστένια, όπως και το παρακείμενο χωριό. Η θέση αυτού του χανιού ταυτίζεται με τη σημερινή τοποθεσία «Καϊνάκι» στον κάμπο.
Στα γύρω χωράφια, λένε οι ταξιδιώτες που περιγράφουν το τοπίο, υπήρχαν αμπέλια. Γενικά η Πιερία κοιλάδα αναφέρεται από τους ταξιδιώτες που πέρασαν από εδώ ως μια από τις πιο κατοικημένες και καλύτερα καλλιεργημένες περιοχές της Τουρκίας με πλούσια παραγωγή, εκτός από τον καπνό και το βαμβάκι, σε σιτάρι, καλαμπόκι, λινάρι και οπωροφόρα δέντρα.
Ο βασικός οικιστικός πυρήνας της Μουστένιας δεν είναι δύσκολο να αποκατασταθεί στα μάτια ενός υποψιασμένου επισκέπτη που θα επισκεφθεί το σημερινό χωριό και θα περιηγηθεί στα στενά δρομάκια της Μουσθένης. Οι άνθρωποι έχουν αλλάξει μετά από τις ανταλλαγές των πληθυσμών το 1922, το όνομα πήρε μια πιο αρχαιοπρεπή μορφή, αλλά ο όμορφος τόπος με τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά του εξακολουθεί να προσφέρει ποιότητα στην ανθρώπινη δράση.
Βιβλιογραφία
Α.Δ. Γούσιος,Η κατά το Πάγγαιον χώρα. Λακκοβηκίων τοπογραφία, ήθη, έθιμα και γλώσσα, εν Λειψία [Σέρραι] 1894.
Χ. Κουκούλη-Χρυσανθάκη, «Αρχαία ιστορία και αρχαιότητες» στο ένθετο Επτά Ημέρες Το χρυσοφόρο Παγγαίο, Η Καθημερινή, 7.5.2000, 5-8.
G. Koutzakiotis, L’échelle de Cavalla et l’arrière-pays au XVIIIe siècle ; commerce occidentale et notabilité ottomane, διδακτορική διατριβή Université de Paris I-Sorbonne, 2004.
Μ. Νικολαϊδου-Πατέρα, «Τοπογραφία της Πιερίας κοιλάδας» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στονN.G.L.Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 309-319.
Γ.Α. Πίκουλας, Η χώρα των Πιέρων. Συμβολή στην τοπογραφία της, Δήμος Πιερέων, ΚΕΡΑ, Αθήνα, 2001.
Γ.Α. Πίκουλας, «Η αμαξήλατος οδός στη βόρεια Ελλάδα» στο Ιστορική τοπογραφία Μακεδονίας και Ηπείρου, Αφιέρωμα στονN.G.L.Hammond, Πεντάλοφος Κοζάνης 13-15.5.93, Παράρτημα Μακεδονικών αρ. 7, 1997, 357-364.
Δ. Κ. Σαμσάρης, Ιστορική Γεωγραφία της Ανατολικής Μακεδονίας κατά την αρχαιότητα, Μακεδονική Βιβλιοθήκη αρ. 49, Θεσσαλονίκη, 1976.
Related Posts
Στην Αμφίπολη οι αρχαιοκάπηλοι σκάβουν ακόμη! →
Δικάστηκε στο Εφετείο υπόθεση υπεξαίρεσης στο Παγγαίο →
Την Κυριακή η διακοπή ρεύματος στη Ν. Πέραμο →
